بندرعباس و چابهار هر دو شهر بندری مهم و استراتژیکی هستند؛ یکی در خلیج فارس و دیگری در دریای عمان، یکی جایگاهی دارد که می‌تواند نفسِ بنادر عربی را تنگ کند، و دیگری بندر گوادر را در کنار خود، پشت‌سر می‌گذارد. بندر شهید رجایی در بندرعباس و بنادر شهید کلانتری و شهید بهشتی در چابهار، دو گلوگاه تجارت ایران هستند. بندر شهید رجایی که در اوایل جمهوری اسلامی محل سرمایه‌گذاری دولت شد، اکنون نبض تجارت دریایی ایران است و در مقابل، همراهِ نوپایش در جنوب شرقی‌ترین نقطه‌ی ایران، دروازه‌ی ملل نام گرفته و به‌سبب موقعیت استراتژیک‌اش در کریدور شرقی و راه ابریشم، چشم سرمایه‌گذاران را به‌سوی خود چرخانده است. در رقابت بین سرمایه‌گذاران اما این هند است که گوی سبقت را در سرمایه‌گذاری بندری از دیگر کشورها می‌رباید و با سرمایه‌گذاری یک میلیارد دلاری، رسما عملیات بندری خود را در این بندر آغاز می‌کند.
گزارش پیش رو نگاهی دارد به ساختار، بافت، سرمایه‌گذاری و آینده این دو بندر که هر یک نماد بازه‌ی زمانی خاصی در تاریخ انقلاب هستند؛ اولی در دوران جنگ ساخته شده است و دومی در آستانه پنجمین دهه‌ی استقرار جمهوری اسلامی ایران.
بندر شهید رجایی؛ دروازه‌ی طلاییِ اقتصاد ایران
مجتمع بندری شهید رجاییِ بندرعباس یکی از مهم‌ترین ارکان اقتصادی، صادرات، واردات و ترانزیت کالا در کشور محسوب می‌شود. بندر شهید رجایی با تعریف سه مرحله‌ی توسعه‌ای در سال 1354 با ظرفیت نهاییِ 24میلیون تن، آغاز به ساخت کرد و در سال 1363 به بهره‌برداری رسید. اولین پایانه‌ی کانتینریِ این بندر مهم در سال 1371 بهره‌برداری و در سال 1376 تبدیل به منطقه‌ی ویژه‌ی اقتصادی شد. مرحله‌ی اول طرح توسعه‌ی بندر در سال 1381 کلید خورد و سال 1386 به بهره‌برداری رسید. در سال 1392 نیز بهره‌برداری از مرحله‌ی دوم توسعه‌ی بندر شهید رجایی آغاز شد. با اجرای این مرحله، ظرفیت کانتینری این بندر به حدود شش‌میلیون TEU کانتینر رسید. این مجتمع بندری، بزرگ‌ترین بندر کشور با ظرفیت تخلیه و بارگیریِ سالانه بیش از 100میلیون تن کالاست که به‌تنهایی بیش از 58 درصد عملیات غیرنفتی، 43 درصد عملیات نفتی و 85 درصد از عملیات کانتینری بنادر کشور را برعهده دارد.
در فاز 2 طرح توسعه‌ی بندر شهید رجایی، ظرفیت کانتینری بندر به 8/5میلیون TEU رسید. فاز ۳ طرح توسعه‌ی بندر شهید رجایی در اسفندماه 1396 کلید خورد. اسکله‌های فاز 3 طرح توسعه‌ی بندر شهید رجایی دارای قابلیت پذیرش کشتی‌های دارای ظرفیت ۱۸هزار و 400 TEU خواهد بود. ساخت سه پست‌اسکله با آبخور 5/17 متر در این مرحله مدنظر قرار گرفته است که ظرفیت کانتینری بندر را به هشت میلیون TEU افزایش می‌دهد.
موقعیت ممتاز جغرافیایی، دسترسی به آب‌های آزاد جهان از طریق خلیج فارس، اتصال به شبکه‌ی بین‌المللی راه‌آهن، برخورداری از تجهیزات و امکانات مدرن، همجواری با منطقه‌ی آزاد کیش و قشم و بنادر حوزه‌ی خلیج فارس، بندر شهید رجایی را به پایگاهی راهبردی و منحصربه‌فرد در منطقه تبدیل کرده است.
اهمیت این بندر تا جایی است که در دوران جنگ تحمیلی بسیاری از مایحتاج کشور را در زمان بحرانی تامین می‌کرد. اله‌مراد عفیفی‌پور، مدیرکل بنادر و دریانوردی استان هرمزگان، درباره‌ی نقش بندر شهید رجایی در زمان جنگ گفته است: «این بندر در اوایل دهه‌ی 1360 همراه با تداوم بهره‌برداری اضطراری از اسکله‌ها، علاوه‌بر ده‌ها هزارمیلیارد ریال صرفه‌جویی، و پرداخت‌نکردن هزینه‌های ارزی معطلی کشتی‌ها در لنگرگاه، نقشی حیاتی در زمینه‌ی تامین مایحتاج کشور در آن شرایط حساس ایفا کرد.»
تبدیل بندر شهید رجایی
به کریدور ترانزیتی شمال ـ جنوب
مدیرکل بنادر هرمزگان و مدیر منطقه‌ی ویژه‌ی اقتصادی بندر شهید رجایی، با اشاره به نقش این بندر در تجارت و ترانزیت کالا گفت: «با افزایش تقاضای همسایگان سواحل جنوبی خلیج فارس، شبه‌قاره‌ی هند و آسیای دور برای عبور محموله‌های تجاری خود از خاک ایران و دستیابی به بازار کشورهای مشترک‌المنافع و شمال اروپا موجب شده بندر شهید رجایی برای پاسخ‌گویی به این نیازها توسعه‌ای
سه فازی را در دستور کار قرار دهد.»
به‌گفته‌ی او «اکنون این بندر به‌دلیل فاصله‌ی کوتاه از مسیر اصلی ترددِ بین‌قاره‌ای کشتی‌ها، با قرارگرفتن در محل تلاقی کریدور ترانزیتی شمال ـ جنوب، مهم‌ترین دروازه‌ی واردات و صادرات کشور محسوب می‌شود.»
ایجاد یک شهر لجستیکی بزرگ در جوار بزرگ‌ترین بندر تجاری کشور برای فراهم‌کردن بستر لازم جهت پیوستن این بندر به باشگاه بنادر نسلِ‌سومی جهان نیز در دستور کار قرار گرفته است. به‌طور کلی، ایجاد و راه‌اندازی شهر لجستیکی بندر شهید رجایی، طراحی و راه‌اندازی نرم‌افزار جامع بندری(PCS) ، ساخت و راه‌اندازی آزادراهِ شهید رجایی، ساخت و راه‌اندازی ترمینال ریلی ـ نفتی، ساخت و راه‌اندازی ترمینال ریلی ـ مواد معدنی، طراحی و راه‌اندازی ترمینال مکانیزه‌ی غلات، طراحی و راه‌اندازی ترمینال مکانیزه‌ی مواد معدنی، تدوین و اجرای برنامه‌ی جامع توسعه‌ی منابع انسانی و هم‌چنین برنامه‌ریزی و راه‌اندازی ترمینال کالاهای سردخانه‌ای، بخشی از برنامه‌های پیشِ‌روی بزرگ‌ترین بندر تجاری کشور است. درحال‌حاضر بندر شهید رجایی، به‌عنوان مهم‌ترین بندر تجاری ایران، با ده‌ها بندر مطرح جهان مرتبط است و ضمن انعقاد چند معاهده‌ی بین‌المللی، با شش بندر جهان پیمان خواهرخواندگی دارد.
مهم‌ترین تفاوت بنادر شهید رجاییِ بندرعباس و شهید بهشتیِ چابهار
اما مهم‌ترین تفاوت بندر شهید رجایی با بندر چابهار در چیست؟ بهروز آقایی، مدیرکل بنادر سیستان و بلوچستان، در پاسخ به این پرسش، به «بندر و دریا» توضیح می‌دهد: «بندر شهید بهشتیِ چابهار، به‌عنوان پشتیبان بنادر جنوبی کشور در بیرون از حوزه‌ی خلیج فارس، در قالب ارتقادهنده‌ی سهم تجارت دریایی کشور در حوزه‌ی دریای عمان نقش کلیدی خواهد داشت. اما بندر شهید رجایی بزرگ‌ترین بندر تجاری ایران، از لحاظ حجم تخلیه و بارگیری کالاست. درواقع بندر شهید بهشتی به‌عنوان یک بندر با مزیت پشتیبانی‌کننده‌ی بندر شهید رجایی ایفای نقش دارد.»
چابهار؛ سوپاپ اطمینان سایر بنادر کشور
طرح توسعه‌ی بندر شهید بهشتیِ چابهار در قالب چهار فاز در حال اجراست که با اتمام آن، ظرفیت اسمی سالیانه‌ی این بندر به ٧٧میلیون تن افزایش خواهد یافت. با توجه به موارد فوق، بندر چابهار قابلیتِ تبدیل‌شدن به بندر هاب منطقه‌ای و سوپاپ اطمینان سایر بنادر کشور را دارد. یکی از مزیت‌های بندر چابهار، دسترسی مستقیم و بدون‌واسطه به آب‌های آزاد است. این مزیت، کشور را از وابستگی و تمرکز اقتصادی به تنگه‌ی ژئوپلتیک هرمز بی‌نیاز می‌کند. بندر چابهار هم‌چنین به‌لحاظ کوتاهی مسافت و دسترسی به مسیرهای دریایی و بازارهای هدف، بر سایر بنادر کشور برتری دارد. این کوتاهی مسیر نسبت‌به بنادر واقع در خلیج فارس، هزینه‌ی کمتری به کشتی‌ها تحمیل می‌کند. یکی از فاکتورهای متمایزکننده‌ی بندر چابهار با دیگر بنادر حوزه‌ی خلیج فارس و دریای عمان، تخفیف‌های قابل‌توجه در تعرفه‌های وارده به کالا و کشتی است. از این لحاظ هم ارزان‌ترین و باصرفه‌ترین بندر در بین این بنادر برای ترانزیت و صادرات کالا محسوب می‌شود. به‌گفته‌ی مدیرکل بنادر سیستان و بلوچستان، در بندر شهید بهشتی، هزینه‌ی تخلیه‌ی کالا هزار دلار به ازای هر کانتینر ارزان‌تر از بندر گوادر پاکستان و 5/1میلیون تومان ارزان‌تر از بندر
شهید رجایی است.
تاریخچه‌ای از شکل‌گیری بندر چابهار
فارغ از تجارت باستانی در منطقه‌ی مکران، تا سال 1352 فعالیت تجاری در اسکله‌های کوچک این منطقه صورت می‌گرفت. در سال 1352 طرح جامع تاسیس بندر چابهار مطرح می‌شود که پس از انقلاب اسلامی طرح موج‌شکن آغاز شد و به انجام رسید، اما عملیات اجرایی بندر شهید بهشتی (یکی از دو بندر مهم فعلی چابهار) از سال 1361 به‌طور جدی آغاز شد و با تکمیل چهار پست اسکله‌ی فلزیِ نصب سریع در همان سال عملا با توجه به شرایط خاص حاکم بر خلیج فارس و جنگ تحمیلی عراق علیه ایران و با تاکید دولتِ وقت بر لزوم داشتن بندری در خارج از تنگه‌ی هرمز و خلیج فارس، احداث شد. درحال‌حاضر نیز طرح توسعه‌ی بندر شهید بهشتی چابهار که در قالب پنج فاز توسعه‌ای برنامه‌ریزی شده است، در حال اجراست که فاز اول آن ۱۲ آذرماه 1396 با حضور حسن روحانی، رئیس‌جمهوری، و مهمانان ویژه از کشورهای همسایه افتتاح شد. طرح توسعه‌ی بندر شهید بهشتی چابهار قرار است در چهار فاز و با ظرفیت ٧٧میلیون تن بار تکمیل شود. هم‌اکنون نیز فاز نخست آن با یک‌میلیارد دلار سرمایه‌گذاری به پایان رسیده که برای احداث این فاز، ۲۰۳ هکتار زمین استحصال شده است. با افتتاح فاز نخست، ظرفیت اسمی بندر چابهار از 5/2میلیون تن کالا به 5/8میلیون تن کالا افزایش پیدا کرده است.
امتیازگیری از ترامپ در چابهار
چابهار از تحریم‌های آمریکایی معاف شد؛ خبر کوتاه بود و روشن. آمریکا با اعطای برخی معافیت‌ها به هند برای توسعه‌ی بندر راهبردی چابهار در ایران، و هم‌چنین احداث ریل آهن برای اتصال این بندر به افغانستان موافقت کرد، اما چرا؟ یک روزنامه‌ی هندی در این زمینه نوشته: «حذف بندر چابهار از فهرست تحریم‌های آمریکا علیه ایران، پس از تلاش‌های فشرده و فشارهای مستمر دهلی نو و کابل بر واشنگتن، به‌دلیل اهمیت راهبردی آن برای اقتصاد هند و افغانستان حاصل شده است.» به‌نوشته‌ی این روزنامه، «این دیدارها در بالاترین رده‌های سیاسی بین افغانستان و آمریکا انجام شده و اجیت دووال، مشاور امنیت ملی هند، نیز مسئله‌ی چابهار را با جان بولتون، همتای آمریکایی خود، و هم‌چنین مایک پمپئو، وزیر امور خارجه‌ی این کشور، مطرح کرده است.» این روزنامه نوشته: «هند در مذاکرات خود با مقامات آمریکایی تاکید کرده بندر چابهار سرمایه‌گذار راهبردی دهلی نو در منطقه بوده و این بندر دروازه‌ی دسترسی به آسیای مرکزی است که هم‌اکنون از حوزه‌ی نفوذ مستقیم هند خارج است.» بندر چابهار برای هند تنها یک سرمایه‌گذاری مالی نیست، بلکه یک مسیر جایگزین راهبردی برای رسیدن به افغانستان، بدون نیاز به پاکستان است. جالب آن‌که این روزنامه‌ی هندی تاکید کرده «نیاز به توسعه‌ی چابهار برای هند ضروری‌تر شده است، زیرا ایران نشان داده علاقه‌مند به دعوت از سایر کشورها، مانند چین برای سرمایه‌گذاری در این بندر است. این درحالی است که بندر چابهار هزینه‌های حمل‌ونقل و زمان برای صادرات کالاهای هند را به یک‌سوم کاهش می‌دهد.»
رقابت چین و هند در چابهار
این در حالی است که چین هم در بندر گوادرِ پاکستان شروع به سرمایه‌گذاری عظیمی کرده و با اجاره‌ی 99ساله این بندر، فعالیت تسلیحاتی خود را گسترش می‌دهد. این نکته تا جایی حائز اهمیت است که به‌گفته‌ی کارشناسان منطقه‌ای، علاوه‌بر رقابت منطقه‌ای آمریکا در این حوزه با چین و البته هند با چین، آمریکا تمایلی ندارد کشورهای آسیای مرکزی را به‌دلیل اهمیت استراتژیک چابهار برای آن‌ها دلخور کند؛ هرچه باشد چابهار یکی از مهم‌ترین کریدورهای منطقه از نظر دسترسی به آب‌های آزاد است.
چابهار؛ ابزار دیپلماسی ایران با کشورهای منطقه
موافقت‌نامه‌ی تاسیس دالان حمل‌ونقل و گذر بین‌المللی بین دولت‌های جمهوری اسلامی ایران، جمهوری اسلامی افغانستان و جمهوری هند (موافقت‌نامه‌ی چابهار) که مشتمل بر یک مقدمه و ١٥ماده است، در ماده‌ی سه بر اهدافی نظیر ایجاد دالان حمل‌ونقل قابل‌اعتماد به‌منظور حمل‌ونقل و گذر روان کالا و مسافر از طریق بندر چابهار بین ایران، افغانستان و هند تاکید می‌کند. چابهار که از دیرباز به‌واسطه‌ی قابلیت ارتباطی خود در منطقه به‌عنوان «دروازه ملل» شناخته می‌شده و چشم بسیاری از کشورهای قدَر برای همکاری در آغاز فعالیت، به‌دنبال آن بود، به‌سبب قابلیت بالای خود، در زمان جنگ تحمیلی توانست بسیاری از مواد موردنیاز کشور را تامین کند، بدون آن‌که حتی مورد یک حمله‌ی هوایی قرار گیرد. موقعیت استراتژیک این منطقه چنان است که افغانستان، از چابهار به‌عنوان بهترین فرصت برای رهایی از وابستگی به پاکستان یاد می‌کند. اما آیا ایران می‌تواند علاوه‌بر بهره‌گیری تجاری از این بندر، از موقعیت استراتژیک آن برای بهبود وضعیت معیشتی مردم ساکن در شرق کشور، به‌ویژه سیستان و بلوچستان، بهره بگیرد؟ با توجه به مشکلات جدی در حوزه‌ی آب در شرق کشور، به‌خصوص منطقه‌ی سیستان و خراسان، سیاست‌هایی مانند «راه» در برابر «آب» یا «تسهیل دسترسی به بندرها» و «تجارت اقتصادی» در برابر «آب» از راهکارها و گزینه‌های پیشِ‌روی کشور در عرصه‌ی دیپلماسی آب برای حل مشکلات آبی شرق کشور است که گویا در تصمیم‌گیری‌های کلان کشور کمتر به آن پرداخته شده است.
نقش بندر چابهار در زمان جنگ
مدیرکل بنادر و دریانوردی استان سیستان و بلوچستان درمورد نقش بندر چابهار در زمان جنگ تحمیلی می‌گوید: «بندر چابهار در زمان جنگ تحمیلی، به‌دلیل واقع‌شدن در کرانه‌ی دریای عمان (مکران) و ارتباط با آب‌های آزاد و دوری از مرکز بحران (خارج‌بودن از خلیج فارس)، نقش مهمی در صادرات و واردات ایفا کرد. در آن زمان (زمان جنگ) با نصب اسکله‌های نصب‌سریع در بندر شهید بهشتی، عملا کشور از بحرانِ واردات کالاهای اساسی دور شد، و تبادلات تجاری در حوزه دریامحور بدون هیچ‌گونه محدودیتی به‌صورتی مطلوب انجام شد.
نقش استراتژیک بندر چابهار برای ایران و منطقه
ایران در مرکزیت سه قاره‌ی آسیا، اروپا و آفریقا قرار گرفته که درحال‌حاضر نزدیک به پنج میلیارد نفر از کل جمعیت جهان را در خود جای داده‌اند. هم‌چنین کشورمان از حدود دو هزار کیلومتر مرز با آب‌های آزاد بین‌المللی و تعدد همسایگان برخوردار است که جایگاه ویژه‌ای به ایران در میان کشورهای همسایه می‌دهد. تعدادی از این کشورها جزء کشورهای محصور در خشکی‌اند و برای ارتباط با سایر نقاط (برای جابه‌جایی کالا و مسافر)، ناچار به عبور از کشور ثالث هستند. موقعیت جغرافیایی خاص ایران به‌عنوان پل ارتباطی آسیا ـ اروپا و شمال ـ جنوب، نقشی کلیدی و مهم در زمینه‌ی تجارت و حمل‌ونقل برای کشورمان فراهم کرده است. در این میان بندر چابهار، به‌دلیل برخورداری از موقعیت ممتاز در شرق تنگه‌ی هرمز و دریای عمان، و به‌لحاظ قرارگرفتن در خارج از خلیج فارس، و از طرفی قرار گرفتن در مسیر خطوط اصلی کشتیرانی به آفریقا، آسیا و اروپا، به‌عنوان کوتاه‌ترین راه ارتباطی و ترانزیتی کشورهای آسیای میانه و افغانستان به بازارهای خلیج فارس، شرق آفریقا و دیگر نقاط جهان مطرح است.
هم‌چنین، براساس پیش‌بینی‌های صورت‌گرفته درخصوص توسعه‌ی محور شرق، بندر چابهار در افزایش نقش ایران در ترانزیت کالا در سطح بین‌المللی، افزایش سهم مشارکت ایران در بازرگانی داخلی و خارجی و ترانزیت کالا، تقویت پیوندهای اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و امنیتی با کشورهای همسایه‌ی شرقی و شمال‌شرق، بهبود تولید ناخالص داخلی و ارتقای توسعه‌ی ملی و منطقه‌ای حائز نقشی کلیدی است.|