سالی که گذشت، یکی از مهم‌ترین سال‌های صنعت حمل‌ونقل دریایی بود؛ سالی که تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا بر اقتصاد
ایران، همچون بختکی بر بنادر استراتژیک کشور سایه انداخت و بسیاری از خطوط کشتیرانی
خارجی را از ایران راند و بخشی از ظرفیت‌های بندری ایران را
تحت‌الشعاع خود قرار داد اما مراودات دریایی با کشورهای منطقه همچنان
پابرجا ماند. سالی چنین سهمگین، با افتتاح و بهره‌برداری رسمی از تنها بندر اقیانوسی (چابهار) در جنوب شرقی‌ترین نقطه کشور، فصل جدیدی در مناسبات بندری و دریایی ایران
گشود. ایران سال‌ها بود که از محل
عبور خلیج فارس و تنگه هرمز مناسبات خود را تعیین می‌کرد، اما امروزه با آغاز به کار بندر چابهار در سواحل مکران،
مراودات دریایی خود را بر بستر جدیدی فراهم آورده که هند، افغانستان و آسیای میانه
بیشترین سهم را در آن خواهند داشت و از چالش‌های احتمالی تنگه هرمز نیز به دور خواهد ماند.
فروش شرکت تایدواتر خاورمیانه
بالاخره پس از پنج دهه
از حیات اقتصادی و فعالیت بی‌وقفه‌ی شرکت تایدواتر
خاورمیانه به عنوان بخشی از حاکمیت اقتصادی دولت در بنادر، این شرکت در آخرین روزهای
سال 1396 به بخش خصوصی بندری و دریایی فروخته شد. شرکت تایدواتر خاورمیانه در سال‌های بعد از انقلاب، پس از مصادره به دولت واگذار و زیر نظارت سازمان بنادر
و دریانوردی قرار گرفت. این شرکت، دست‌کم سه دهه، اپراتور
اصلی بندر شهید رجایی بود. تایدواتر، کم‌وبیش در همه بنادر
اصلی کشور به عنوان یکی از شرکت‌های اصلی در حوزه‌های تخلیه و بارگیری، انبارداری و فناوری به ویژه در حوزه عملیات و لجستیک
کانتینر ایفای نقش کرد. این شرکت در دهه 80 از طریق سازمان خصوصی‌سازی وارد بورس شد و سهام آن مورد استقبال بازار سرمایه قرار گرفت. در سال
1386 راهبری فاز اول ترمینال دوم کانتینری بندر شهید رجایی به شرکت تایدواتر سپرده
شد. در سال 1388 سازمان بنادر و دریانوردی سهام خود در شرکت تایدواتر خاورمیانه را
به‌صورت یکجا به بانک مهر اقتصاد ایران فروخت که به چرخش رویکرد این شرکت در نحوه
خدمات‌رسانی همراه شد. در سال 1390 شرکت
تایدواتر خاورمیانه به دلیل سهامداری بانک مهر اقتصاد ایران دچار تحریم خزانه‌داری ایالات‌متحده آمریکا شد و به تدریج برای ادامه کسب‌وکار روزانه و حتی حیات خود در بنادر استراتژیک،
با مشکلات و نقصان‌های عملیاتی و حقوقی مواجه گردید و ناچار به خروج
از برخی از حوزه‌های فعالیت خود شد، به‌طوری‌که راهبری پایانه کانتینری شماره 2 در پی برگزاری
یک مزایده، در
نهایت به شرکت توسعه خدمات دریایی و بندری سینا رسید.
برای گریز از تداوم این چالش، بلوک عمده سهام
شرکت تایدواتر خاورمیانه در پایان سال 1396 به بخش خصوصی فروخته شد تا شاید آن را از
پیامدهای احتمالی و محدودیت‌های ناشی از موج دوم تحریم‌ها نجات بخشد، هرچند که عملا کاهش حجم فعالیت بنادر به دلیل بازگشت دوباره
تحریم‌ها از ابعاد مختلف مالی گریبانگیر همه اپراتورهای بندری کشور شده است.
بازگشت تحریم‌ها
یکی از مهم‌ترین اتفاقات سال گذشته، خروج آمریکا از توافقات برجام بود. دونالد ترامپ،
رئیس‌جمهوری آمریکا در دومین ماه سال گذشته، رسما کشورش را از توافق هسته‌ای میان ایران و شش قدرت جهانی خارج کرد. او در هجدهم اردیبهشت‌ماه سال گذشته فرمانی را امضا کرد که به موجب آن تحریم‌های هسته‌ای ایران که بر اساس برجام تعلیق شده بود، طی یک
دوره زمانی شش‌ماهه بر خواهد گشت. بر اساس این اقدام، وزارت خزانه‌داری آمریکا از 13 آبان‌ماه سال گذشته، به جز تحریم شرکت کشتیرانی جمهوری
اسلامی ایران و دیگر شرکت‌های بزرگ و کوچک حمل‌ونقل دریایی ایران، شمار گسترده‌ای از نفتکش‌های ایرانی را هم تحریم کرد. هدف از این اقدام، بستن راه‌های صادرات نفت ایران بود. موسساتی که به این شرکت‌های حمل‌ونقل دریایی ایران و نفتکش‌های این کشور خدماتی همچون خدمات بندری و بیمه‌ای ارائه می‌کردند نیز در خطر تحریم آمریکا قرار گرفتند.
اعمال مجدد تحریم‌ها از سوی آمریکا یک مولفه
جدید و پیوست‌های جدید داشت. یکی از مهم‌ترین آن تحریم کشتی غرق‌شده‌ی سانچی بود که در ابتدا گمان می‌رفت دولت ایالات‌متحده دچار سهو سهمگینی
شده است؛ اما کمی بعد واقعیت‌های حقوقی خود را به صنعت حمل‌ونقل دریایی تحمیل کرد. سانچی یک هفته پس از
سانحه، درحالی‌که گرفتار آتش‌سوزی شده بود، به صورتی تراژیک در 24 دی‌ماه 1396 به زیر آب فرو
رفت. در نتیجه تمام 32 سرنشین آن شامل 30 ایرانی و دو بنگلادشی، کشته شدند. 70 درصد
بیمه‌نامه سانچی
متعلق به 11 شرکت بیمه بین‌المللی به سرپرستی شرکت بیمه دریایی «اسکالد» نروژی بود. 30 درصد دیگر بیمه‌نامه هم تحت پوشش شرکت‌های ایرانی (20 درصد شرکت
بیمه «البرز» و 10 درصد شرکت بیمه «ملت») قرار داشت. بیمه اتکایی یا تکمیلیِ سانچی
با «بیمه مرکزی ایران» بود. پوشش بیمه خدمه سانچی و خسارات ناشی از آلودگی دریا را
هم «کلوپ بیمه بین‌المللی حفاظت و جبران خسارت» (پی اند ال) بر عهده داشت. شرکت ملی نفتکش ایران
مالک نفتکش سانچی بود که باید خسارات ناشی از غرق‌شدن این نفتکش را مطالبه می‌کرد.
ایالات‌متحده آمریکا همزمان با تحریم خود سانچی، شرکت‌های بیمه البرز، ملت، بیمه مرکزی (شرکت‌های ایرانی بیمه سانچی)، شرکت ملی نفت (فروشنده میعانات گازی) و شرکت ملی نفتکش
(مالک نفتکش) را هم تحریم کرد. از بین این بیمه‌ها، دریافت 30 درصد از خسارت نفتکش سانچی به دلیل این‌که شرکت‌های ایرانی آن را بیمه کرده بودند (هرچند که تحریم
شده‌اند)، امکان‌پذیر است، چون صرفا از ساختار داخلی بانکی در ایران
استفاده می‌کند؛ اما دریافت 70 درصد دیگر آن و دریافت خسارت
از بیمه‌های بین‌المللی بابت پرداخت غرامت آلودگی دریایی به چین، در شرایط کنونی بسیار پیچیده
شده است.
از دیگر آثار و تبعات تحریم، خروج خطوط کشتیرانی‌های خارجی از بنادر استراتژیک کشور بود که یکی پس از دیگری دفاتر خود را در
ایران بستند. مهم‌ترین آن‌ها مرسک، تورمز ای اس دانمارکی، سی ام. ای. سی جی ام فرانسوی و شرکت ام اس
سی سوئیسی بود.
افزایش نرخ ارز، بحران در تعرفه‌ها
سه ماه پس از اقدام یک‌طرفه‌ی ترامپ و افزایش سه‌برابری ارز خارجی، قیمت سوخت شناورها هم افزایش یافت. شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی طی بخشنامه‌ای نرخ ریالی خرده‌فروشی گازوئیل به کشتی‌ها را از 354/27 ریال به 208/46 ریال افزایش داد.
بر اساس این بخشنامه، شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی مبنای محاسبه
خود را بر اساس سهم سوخت سفرهای شناورها، 70 درصد آب‌های ایرانی و 30 درصد آب‌های خارجی تعیین کرد. این تصمیم، نگرانی‌ها را افزایش داد، به نحوی‌که بخش قابل‌توجهی از لنج‌داران و صاحبان شناورهای محلی در استان‌های ساحلی بوشهر، خوزستان، هرمزگان، گیلان و مازندران از ادامه کسب‌وکار خود بازماندند. به تعبیری، معیشت میانگین اقتصاد 80 هزار خانوار روی شناورهای
تجاری در این صنف به مخاطره افتاد.
این اعتراضات در ماه‌های بعد، به اپراتورهای
بندری نیز تسری یافت. اعتراض‌ها بر این مبنا استوار بود که افزایش درآمدهای دولت براساس نوسانات نرخ ارز،
باید شامل تعرفه‌های بخش خصوصی مستقر در بنادر هم شود؛ به عبارت دیگر، چون مبنای سهم دولت براساس
دلاری است، درآمدهای آن نیز به تناسب افزایش ارز افزایش خواهد یافت. در عوض، سهم اپراتورهای
بندری به لحاظ مبنای ریالی به شدت کاهش خواهد یافت، به نحوی‌که محمدرضا قائم‌مقامی عضو هیئت‌مدیره انجمن پایانه‌داران در مراسم بزرگداشت
روز حمل‌ونقل در هتل همای تهران، تثبیت ریالی تعرفه‌های مربوط به پایانه‌دارها و اپراتورهای بندری
را یک معادله ظالمانه برد ـ باخت دانست که در پی هر افزایش نرخ ارزی، سهمی تصاعدی به
دولت می‌رسد اما بخش خصوصی که بار اصلی کار را بر دوش می‌کشد، نصیبی از آن نخواهد
برد.
بهره‌برداری از سه طرح
اقتصادی در آستارا
سال گذشته همچنین سه
پروژه بندری و خدمات دریایی در منطقه ویژه اقتصادی بندر آستارا با حضور مدیرعامل سازمان
بنادر و دریانوردی، استاندار گیلان و مقامات لشکری و کشوری رونمایی شد. به دنبال این
اتفاق، دو فروند یدک‌کش و لایروب اختصاصی خریداری‌شده توسط شرکت خدمات دریایی و بندری کاوه برای ارائه خدمات به کشتی‌های ترددکننده به بندر آستارا آغاز به کار کردند. همچنین یک پست اسکله اختصاصی
به طول 75 متر و ترمینال غلات بندر آستارا با احداث سیلوهای ذخیره با ظرفیت 30 هزار
تن و با قابلیت افزایش ظرفیت تا 120 هزار تن، کلنگ‌زنی شد. همزمان با آغاز احداث ترمینال غلات در بندر آستارا، فرآیند خرید دو
دستگاه مکنده غلات نیز با ظرفیت 300 تن بر ساعت در دستور کار قرار داد که تا پایان
سال 1397 یک دستگاه آن به این بندر وارد و مونتاژ شد.
کناره‌گیری آخوندی، وزیر
راه و شهرسازی
کناره‌گیری عباس آخوندی یکی از وزرای شاخص دولت، پس از سه استیضاح ناکام در دولت‌های یازدهم و دوازدهم، همگان را شوکه کرد. نگاه آخوندی طی شش سال وزارت، بیش
از همه‌ی مقوله‌های مرتبط به وزارت راه و شهرسازی به موضوع شهرسازی و خطوط ریلی معطوف بود
و دغدغه‌ی نوسازی آن را داشت. مقاومت آخوندی در افشای برخی
از فسادها و نیز اصرار او بر توقف «مسکن مهر»، نام نیکی از او برجای گذاشت. شاید مهم‌ترین اقدام او انتخاب مدیران کارآمد و پاکدست بود که مجموعه سازمان‌ها و نهادهای وابسته به وزارت راه و شهرسازی را از التهاب کاذب فرو کاست.
انعقاد 19 پروژه بندری در روز حمل‌ونقل دریایی
یک ماه پس از آغاز رسمی
تحریم‌های آمریکا علیه ایران، در بیستوهفتم آذرماه، به مناسبت روز حمل‌ونقل دریایی، 19
پروژه با اعتباری بیش از یک‌هزار و 800 میلیارد تومان از سوی وزیر راه و شهرسازی
و مدیرعامل سازمان بنادر با بخش خصوصی در محل هتل همای تهران منعقد شد. در قالب این
۱۹ تفاهم‌نامه و قرارداد در مجموع ۸۷ میلیارد تومان در بندر
شهید رجایی، ۷۱۷ میلیارد تومان در بندر امام خمینی(ره) به منظور تاسیسات تولیدی و ارزش‌افزوده‌ای، 335 میلیارد تومان در بندر انزلی در بخش پایانه‌های صادراتی، مراکز تعمیرات و سوخت کشتی و مخازن روغن خوراکی، 103 میلیارد
تومان در بندر بوشهر برای احداث سردخانه و تاسیسات جمع‌آوری مواد زاید نفتی، 100 میلیارد تومان در بندر امیرآباد، ۳۳۲ میلیارد تومان
در بندر چابهار و 70 میلیارد تومان در بندر نوشهر توسط بخش خصوصی سرمایه‌گذاری می‌شود. بنا به اظهارات مدیرعامل سازمان بنادر و دریانوردی،
مهم‌ترین پروژه منعقد شده، احداث کارخانه مجتمع خدمات بندری و دریایی بندر شهید
رجایی بود که با سرمایه‌گذاری بیش از 257 میلیارد تومان عملیاتی شد.
از سوی دیگر، در بندر امام خمینی(ره) نیز در قالب
هشت پروژه جمعا هفت هزار میلیارد ریال تاسیسات تولیدی و ارزش‌افزوده‌ای سرمایه‌گذاری شد که به صورت مستقیم و غیرمستقیم، به ایجاد یک‌هزار و 200 شغل می‌انجامد. از دید مدیرعامل سازمان بنادر و دریانوردی،
این سرمایه‌گذاری‌ها توان اقتصادی
بنادر را افزایش خواهد داد و فرصت‌های اشتغال، ترافیک کالا و حجم مبالات ترانزیتی
در این بنادر را بالا می‌برد. وزیر راه و شهرسازی با اشاره به بازدید خود
از پایانه‌های مکانیزه ریلی و تخلیه و بارگیری کالا، بیان
داشت: «برخورداری از تجهیزات پیشرفته و به‌روز بندر امام خمینی(ره)،
زمینه را برای تخلیه 10 هزار تن کالا در یک روز فراهم کرده است و به این ترتیب یک فروند
کشتی 60 هزار تنی در مدت شش روز تخلیه می‌شود.»
در بندر بوشهر هزار
و 900 میلیارد ریال برای احداث سردخانه و تاسیسات جمع‌آوری مواد زاید نفتی، در بندر
چابهار 309 میلیارد تومان برای ایجاد سه پروژه، در بندر انزلی نیز پروژه پایانه‌های صادراتی، مراکز تعمیراتی
و ساخت کشتی و احداث مخازن روغن خوراکی به ارزش 700 میلیارد ریال و در بندر امیرآباد
با احداث سیلوی غلات، احداث مخازن روغن خوراکی و ساخت بلندینگ مواد نفتی، جمعا هزار
و 300 میلیارد ریال سرمایه‌گذاری صورت گرفت.
بهره‌برداری از چابهار
با مشارکت هندی‌ها
هفدهم دی‌ماه سال گذشته بالاخره پس از سال‌ها انتظار، دولت
هند طی بیانیه‌ای، بهره‌برداری رسمی از بندر شهید بهشتی چابهار (دروازه ملل) را آغاز کرد. بر اساس
قرارداد میان تهران و دهلی‌نو، هند می‌تواند در ازای 21/85 میلیون دلار سرمایه‌ای که برای توسعه بندر چابهار هزینه کرده، از این بندر به مدت 10 سال برای
حمل‌ونقل کالا استفاده کند. قرارداد توسعه این بندر و قرارداد سه‌جانبه ترانزیت ایران، افغانستان و هند، سوم خرداد 1395 و در جریان ملاقات روحانی،
اشرف‌غنی و مودی، روسای دولتی سه کشور در تهران امضا شده بود. موافقت‌نامه ترانزیتی سه‌جانبه بین کشورهای ایران، هند و چابهار با هدف
تسریع، تسهیل و ارتقای ترانزیت چابهار و اتصال کشور هند و افغانستان به کشورهای آسیای
میانه از طریق بندر چابهار، توسعه صادرات سه کشور و ایجاد کریدور بین‌المللی بین کشورهای مذکور در خردادماه سال 1395 به امضای روسای‌جمهوری ایران و افغانستان و نخست‌وزیر هند رسید.
پیش از این و در بهار
سال گذشته، دولت هند با برگزاری مزایده‌ای شرکت خدمات بندری
و دریایی کاوه را به عنوان اپراتور شرکت IPGCFZ هند انتخاب کرد. این همکاری پس از 18 ماه به پایان خواهد
رسید (با امکان تمدید شش ماهه) و مدیریت نهایی بندر شهید بهشتی به یک اپراتور بین‌المللی با مشارکت یک اپراتور ایرانی واگذار خواهد شد.
بهره‌برداری از بندر شهید
بهشتیِ چابهار یکی از آرزوهای دیرینه دولت‌های گذشته بود که
بالاخره این امر با اهتمام جدی دولت تدبیر و امید میسر شد. ماه گذشته مولوی عبدالحمید
امام جمعه اهل سنت زاهدان گفته بود که توسعه بندر چابهار می‌تواند وضعیت اقتصادی سیستان و بلوچستان، یکی از فقیرترین استان‌های کشور را تغییر دهد.
اجاره آب‌های جنوب به چینی‌ها
از ابتدای سال گذشته،
زمزمه حضور کشتی‌های صیادی چین در خلیج فارس و دریای عمان در رسانه‌ها حاشیه‌ساز شد و تا ماه‌ها هیچ نهادی مسئولیت چنین ماموریتی را بر عهده نمی‌گرفت. معترضان به این حضور، معتقد بودند کشتی‌های چینی، خلیج فارس را «جارو» کرده، اما مسئولان بر این گفته اصرار داشتند
که این کشتی‌های «ترال» متعلق به ایران است و با مجوز سازمان
شیلات ایران فعالیت می‌کنند. سازمان شیلات هم چندین‌بار پیرامون این واگذاری، موضع انکار در پیش گرفت اما در نهایت پذیرفت که این
واگذاری با اما و اگرهایی به چینی‌ها سپرده شده است.
پس از آن، در پی
حضور کشتی‌های چینی صید ترال (کف‌روب) در خلیج فارس و انتقاد صیادان محلی مبنی بر کمبود ذخایر دریایی و بیکار
شدن آن‌ها به واسطه حضور کشتی‌های صید صنعتی چینی، علیرضا تنگسیری، فرمانده نیروی دریایی سپاه پاسداران انقلاب
اسلامی، در آیین رونمایی و اکران مستند «دریابست» در سخنانی با انتقاد از برخی مدیران
دولتی از بیکاری صیادان ساحلیِ جاسک به خاطر حضور کشتی‌های صیادی چینی گلایه کرد
و گفت: «باورم شد مافیایی پشت ماجرای صید ترال و کشتی‌های چینی وجود دارد. این
صید در کانتینرهای منجمد شده به خارج کشور می‌رود.» و افزود: «ما محکم
در برابر کسانی که نان را از سفره صیادان سنتی ربوده‌اند، ایستاده‌ایم.» او این‌طور نتیجه گرفت: «این کشتی‌ها گاها تا 70 تن ماهی
از گونه‌های مختلف صید می‌کنند که این امر تخلف بوده و غیرمجاز است و باید از این کار جلوگیری به عمل
آید.»
با افزایش انتقادها از حضور چینی‌ها در دریای جنوب، در اواخر بهمن سال گذشته، وزیر جهاد کشاورزی، حسن صالحی
رئیس سازمان شیلات ایران را برکنار و در حکمی نبی‌الله خون‌میرزایی را به سمت معاون وزیر و رئیس سازمان شیلات
ایران منصوب کرد. بدین‌ترتیب در اواخر اسفند سال گذشته، سپاه نسبت به
تضییع حقوق دریایی خلیج فارس و همچنین استفاده بی‌رویه از منابع زیست‌محیطی واکنش نشان داد. منصور روانکار، از فرماندهان
ارشد نیروی دریایی سپاه پاسداران، صراحتا اعلام کرد: «این نیرو نه به کشتی‌های داخلی نه به کشتی‌های خارجی اجازه «صید ترال» را نخواهد داد.»
افتتاح چهار پروژه در بندر بوشهر
در آخرین روزهای سال
گذشته، پس از سال‌ها ایده‌پردازی و اهتمام مدیران ملی و استانی برای برون‌رفت از محدودیت‌های پسکرانه‌ای در بندر بوشهر، چنین گشایشی دست یافت. مجتمع بندری جزیره نگین که طی چهار
سال گذشته در حال احداث زیرساخت‌های بندری بود، در بیستوهفتم اسفندماه سال گذشته شاهد بهره‌برداری از چهار پروژه بزرگ بود که با حضور وزیر راه و شهرسازی، مدیرعامل سازمان
بنادر و نمایندگان مجلس شورای اسلامی افتتاح شد.
احداث مجتمع بندری نگین در سال 1393 به منظور
توسعه بندر بوشهر پیش‌بینی شد که از دهه‌های گذشته به علت فقدان پسکرانه لازم و نیز نبود خطوط ریلی و همچنین به‌واسطه واقع‌شدن در محدوده ترافیک و تراکم شهری، از توسعه باز
مانده بود. احداث اسکله 50 هزار تنی کانتینری مجتمع بندری نگین با سرمایه‌گذاری 900 میلیارد ریالی بخش خصوصی، مهم‌ترین پروژه این مجتمع بود که در سال گذشته به بهره‌برداری رسید. لایروبی‌های اسکله نگین با اعتبار 300 میلیارد ریال از
سرمایه اندوخته سازمان بنادر و دریانوردی، لایروبی اساسی کانال داخلی و خارجی بندر
بوشهر با اعتباری بیش از 190 میلیارد ریال و عملیات اجرایی احداث جاده 9 کیلومتری و
پل دسترسی 176 متری جزیره نگین با اعتباری بیش از 630 میلیارد ریال اجرایی شد.
سانحه واژگونی یک شناور هندی در بندر شهید رجایی
در آخرین روز اسفندماه
سال گذشته، یک کشتی کانتینری هندی به نام SL STAR تحت پرچم کوموروس با 14 سرنشین خارجی هنگام پهلوگیری
در اسکله 25 بندر شهید رجایی دچار سانحه شد. محموله این کشتی شامل 141 باکس کانتینر
بارگیری شده‌ی 20 فوت و ۱۲ باکس کانتینر بارگیری شده 40 فوت
بوده که مجموعا 153 باکس کانتینر حمل می‌کرده است. این سانحه
تلفات جانی نداشت اما کشتیِ واژگون شده برای هفته‌ها در آب معلق ماند.|